Як пазбегнуць сацыяльнага сіроцтва, і ад чаго залежыць бяспека ў сям’і

Дзяцінства — не толькі самы бесклапотны, але і вельмі значны перыяд у развіцці кожнага дзіцяці. Менавіта ў гэты час фарміруецца яго асоба, рысы характару, погляд на свет. Тое, якім вырасце малыш, у многім залежыць ад умоў жыцця і выхавання, унутрысямейных адносін, за якімі ён не толькі назірае, але і выконвае ў іх адну з галоўных роляў.

Пра тое, як пазбавіцца сямейнага не­дабрабыту, ад чаго залежыць бяспека ў сям’і і як пазбегнуць сацыяльнага сіроцтва,  расказвае намеснік дырэктара па асноўнай дзейнасці сацыяльна-педагагічнага цэнтра Ленінскага раёна Гродна, загадчык сацыяльна-педагагічнага прытулку, псіхолаг, магістр псіхалогіі Алена Бароўская.

— Алена Алегаўна, як ваш цэнтр будуе работу па прафілактыцы сямейнага недабрабыту і недапушчэнні сацыяльнага сіроцтва? Што ў рабоце з сям’ёй з’яўляецца прыярытэтным?

— Найбольш значнай задачай для нашага цэнтра з’яўляецца арганізацыя прафілактычнай работы па папярэджанні сямейнага недабрабыту і сацыяльнага сіроцтва. Усе сігналы аб сацыяльным недабрабыце з дзяржаўных органаў, такіх як РАУС, установы аховы здароўя, суды, МНС і інш., паступаюць у наш цэнтр. Інфармацыя аб магчымым сацыяльным няшчасці паступае нам і ад сваякоў, суседзяў. Спецыялісты інфармацыю апрацоўваюць і накіроўваюць ва ўстанову адукацыі па месцы вучобы непаўналетняга. Непасрэдна ўстанова адукацыі праводзіць сацыяльнае расследаванне і па яго выніках думае, ці варта звярнуцца ў каардынацыйны савет для прыняцця рашэння аб прызнанні таго, што дзіця знаходзіцца ў са­цыяльна небяспечным становішчы. Аб выніках са­цыяльнага расследавання ўстанова адукацыі інфармуе наш цэнтр.

Такім чынам, на падставе сігналаў, якія паступілі, мы можам на ранняй стадыі распазнаць сямейнае няшчасце і прыняць меры па яго прафілактыцы. Варта заўважыць, што прызнанне дзіцяці ў сацыяльна небяспечным становішчы — гэта прэвентыўныя меры па недапушчэнні сацыяльнага сіроц­тва.

У выпадку, калі бацькі адмаўляюцца ад супрацоўніцтва, не хочуць прымаць ніякіх мер па ліквідацыі сітуацыі, якая склалася, каардынацыйны савет звяртаецца ў камісію па справах непаўналетніх, каб прызнаць, што дзіця, якое жыве ў нястачы, мае патрэбу ў дзяржаўнай абароне. Калі такое рашэнне прынята, непаўналетнія паступаюць да нас у дзіцячы сацыяльны прытулак.

— Ці могуць педагогі самі выявіць сямейны недабрабыт? На што ім варта звярнуць увагу, каб не прапусціць трывожныя званочкі?

— Сапраўды, педагог, класны кіраўнік ці проста настаўнік-прадметнік — гэта тыя, хто адным з першых можа заўважыць прыкметы сямейнага недабрабыту.

Самае першае, на што варта звярнуць увагу, — гэта змяненні ў паводзінах дзіцяці: неабавязкова, што дзіця закрыецца ад усіх, перастане падтрымліваць зносіны. Магчыма, наадварот, раней маўклівае, яно пачне вельмі шмат і навязліва падтрымліваць зносіны як з аднагодкамі, так і з педагогамі. Візуальна заўважыць, што з навучэнцам не ўсё доб­ра, дапамогуць знешнія прыкметы, такія як неахайнае, бруднае адзенне, доўгая адсутнасць гігіенічных працэдур. Дзіця можа пачаць хутка стамляцца, хацець спаць. Яно будзе старацца часцей заставацца адно, адмаўляцца ад той дзейнасці, якая раней прыносіла задавальненне.

Дзіця можа пачаць ужываць алкаголь, курыць, уцякаць з дому ці проста затрымлівацца пасля ўрокаў у школе, у сяброў, гаварыць пра тое, што не хоча ісці дадому, што яго там ніхто не чакае. Паводзіны непаўналетніх могуць прымаць дэструктыўныя формы: праяўленне агрэсіі ў адносінах да лю­дзей і жывёл, самапашкоджанне, змяненне сваёй знешнасці шляхам нанясення татуіровак або пірсінгу.

Асаблівую ўвагу трэба звярнуць на сінякі і ранкі ў дзяцей. Гэта можа сведчыць не толькі аб жорсткім абыходжанні з непаўналетнімі, але і аб здзейсненым гвалце ў дачыненні да іх, у тым ліку і сексуальным. 

У выпадку, калі вы заўважылі нешта з пералічанага, трэба неадкладна праінфармаваць кіраўніка ўстановы адукацыі і прыняць меры па вывучэнні сітуацыі ў сям’і.

— Якія яны, дзеці, якія паступаюць у прытулак?

— Кожнае дзіця, якое паступае да нас у прытулак, псіхалагічна траўміраванае. Як правіла, гэта дзеці з тых сем’яў, дзе бацькі злоўжывалі алкаголем. Пра іх мала клапаціліся альбо не клапаціліся зусім, не задавальнялі іх базавыя патрэбы. У сям’і быў мінімальны запас прадуктаў, дзеці часта заставаліся адны дома, не атрымлівалі медыцынскую дапамогу. На жаль, ім ніхто не чытаў казак і не ўкладваў спаць.

Таксама да нас паступаюць дзеці з апякунскіх сем’яў, калі сваякі не могуць больш займацца іх выхаваннем, з прыёмных сем’яў і дзіцячых дамоў сямейнага тыпу. Для такіх дзяцей гэта паўторная здрада, бо першы раз ад іх адмовіліся бацькі, а другі раз — блізкія людзі, якім яны паверылі зноў.

Фактычна ўсе гэтыя шэсць месяцаў дзіця жыве ў чаканні і страху: вярнуся дадому ці не? Справіцца мама і тата з праблемай ці не? Яно разумее, што ад яго нічога не залежыць.

Як кіраўнік прытулку часта сутыкаюся з тым, што спецыялісты, калі прывозяць дзіця да нас, не расказваюць яму праўду. Непаўналетняму гавораць, што ён пераначуе адну ноч і заўтра пойдзе дадому ці што ён прыехаў у прытулак на месяц, выправіцца, будзе добра сябе паводзіць і адразу паедзе дадому. Бываюць сітуацыі, калі мне, чужому для яго чалавеку, неабходна сказаць праўду. Вельмі акуратна, беражліва і тактоўна тлумачу, што ў найбліжэйшыя 6 месяцаў дзіцяці трэба будзе жыць тут.

З гэтага моманту пачынаецца наш сумесны шлях. Дзіцяці тут і зараз неабходна вырашыць многа пытанняў: наладзіць адносіны з іншымі дзецьмі, прыстасавацца да іх правіл або паспрабаваць заваяваць сабе месца ў калектыве. Яно не ведае, хто з дарослых яму сябар, а хто вораг, таму даво­дзіцца вырашаць праблемы сваімі сіламі. Для дзяцей гэта вялікі стрэс. Менавіта на гэтым этапе праводзіцца зладжаная калектыўная работа ўсіх спецыялістаў цэнтра: псіхолага, выхавальніка і сацыяльнага педагога.

— Ці могуць такія дзеці зноў навучыцца давяраць дарослым?

— Могуць, але гэта будзе залежаць ад мноства фактараў: ад узросту, у якім адбылася траўміруючая сітуацыя, колькасці часу, праведзеным у інтэрнатнай установе, і ад самога дарослага.

Кожнае дзіця, якое паступае да нас у прытулак, — індывідуальнае, яно мае свае асаблівыя і вельмі значныя праблемы. У кожнай складанай для дзіцяці сітуацыі побач з ім павінен быць чалавек, які зможа падтры­маць і дапамагчы, растлумачыць, што адбываецца зараз і чаго чакаць у будучыні. Спецыялісты павінны зразумець інтарэсы дзіцяці, актывізаваць яго ўласныя рэсурсы, гаварыць з ім на яго мове. Такім чалавекам у першую чаргу павінен стаць псіхолаг. Менавіта ён дапамагае іншым супрацоўнікам знайсці падыход да выхаванца.

Жыццё дзіцяці ў прытулку — гэта малая частка яго жыцця, усяго шэсць месяцаў. Зрабіць яе цікавай і карыснай, падрыхтаваць непаўналетняга да выхаду з прытулку — гэта частка работы псіхолага. Трэба яшчэ падрыхтаваць тых, да каго ідзе дзіця. Добра, калі яно вяртаецца ў біялагічную сям’ю, калі бацькі змянілі свой лад жыцця. Агульнымі намаганнямі, крок за крокам праводзіцца сумесная работа па аднаўленні дзіцяча-бацькоўскіх адносін: гэта як групавыя заняткі, так і індывідуальныя, з кожным членам сям’і, з выкарыстаннем розных методык. Калі бацькі прымуць рэкамендацыі псіхолага, будуць і далей працаваць над сабой, над аднаўленнем даверу, то ўсё атрымаецца.

У выпадку, калі дзіця ідзе ў замяшчальную сям’ю, работа па аднаўленні даверу паміж прыёмнымі бацькамі або бацькамі-выхавальнікамі і дзіцем будзе больш складанай. Непаўналетняга заўсёды рыхтуюць да гэтага: праводзіцца ацэнка патрэб дзіцяці, даюцца рэкамендацыі прыёмным бацькам ці бацькам-выхавальнікам. На працягу ўсяго тэрміну знаходжання малога ў замяшчальнай сям’і яе суправаджаюць спецыялісты цэнтра. Прыёмныя бацькі і бацькі-выхавальнікі заўсёды могуць звярнуцца да нас за аказаннем псіхолага-педагагічнай дапамогі ў пытаннях адаптацыі, пабудовы дзіцяча-­бацькоўскіх адносін альбо ў вырашэнні бягучых пытанняў.

Такім чынам, задача, якую мы, псіхолагі, ставім перад сабой у прытулку, — гэта аднаўленне даверу дзіцяці да бацькоў, свету і грамадства. Мы імкнёмся змяніць адносіны непаўналетняга да сябе, выявіць і прапрацаваць траўміруючыя перажыванні, дапамагчы пераасэнсаваць уласны жыццёвы вопыт.

Вядома, за шэсць месяцаў мы не можам замяніць дзіцяці бацьку і маці, не можам прымусіць бацькоў змяніць сваё жыццё. Але ўвесь гэты перыяд часу мы можам быць з імі побач, падтрымаць, дапамагчы паверыць у сябе і ў тое, што дапамога заўсёды побач, трэба толькі навучыцца яе прасіць.

— Як трэба працаваць з бацькамі, у якіх адабралі дзяцей? На чым будуецца такое ўзаемадзеянне?

— Сёння работа з бацькамі, у якіх адабралі дзяцей, заканадаўча адрэгулявана. Да хадайніцтва аб прызнанні непаўналетняга маючым патрэбу ў дзяржаўнай абароне распрацоўваецца праект плана абароны правоў і законных інтарэсаў дзіцяці. У ім абавязкова ўтрымліваецца пералік мерапрыемстваў па стварэнні неабходных умоў жыцця і выхавання дзіцяці. Іншымі словамі, бацькам па пунктах распісваюцца тыя мерапрыемствы, якія яны павінны выканаць, каб дзеці вярнуліся дадому. Такі план распрацоўваецца індывідуальна пад кожную сям’ю, і ў яго абавязкова ўносяцца адказныя службовыя асобы, якія дапамагаюць сям’і прайсці сацыяльна-педагагічную рэабілітацыю.

У нас ёсць роўна шэсць месяцаў, каб дапамагчы сям’і. Калі бацькі не прымаюць ніякіх дзеянняў па ліквідацыі неспрыяльнай сітуацыі, то камісія па справах непаўналетніх даручае выйсці ў суд, каб пазбавіць іх бацькоўскіх правоў.

Нашы псіхолагі праводзяць вялікую работу па рэабілітацыі сям’і. Самае складанае ва ўзаемадзеянні з дарослымі — гэта дапамагчы ім зразумець, што прычына таго, што адбылося, у іх ладзе жыцця.

Першапачаткова мы сустракаемся з супраціўленнем з боку бацькоў: яны не хочуць праходзіць лячэнне, адмаўляюцца ад працаўладкавання, нягледзячы на тое, што абавязаны кампенсаваць расходы на ўтрыманне дзяцей, якія знаходзяцца на дзяржаўным забеспячэнні.

Некаторыя першы час знаходзяцца ў эйфарыі: няма дзяцей — няма праблем. Яны не прыходзяць на размовы і групавыя заняткі, якія нашы спецыялісты арганізуюць для іх. Праз некаторы час пачынаецца карпатлівая праца па рэабілітацыі сям’і. Падчас яе ўзнікаюць розныя сітуацыі: хтосьці з бацькоў адразу пачынае дзейнічаць, праходзіць лячэнне, прымае дапамогу спецыялістаў, працаўладкоўваецца, наводзіць дома парадак. Іншыя прыходзяць да гэтага толькі праз 2—4 месяцы, калі часу застаецца мала. Кожныя бацькі і кожная сям’я індывідуальныя. У рабоце з імі няма і не можа быць адзінага рашэння для ўсіх.

Самае галоўнае ў рабоце з дарослымі — фарміраванне іх усвядомленасці і адказнасці не толькі перад уласным дзіцем, але і перад грамадствам. Гэта аднаўленне дзіцяча-бацькоўскіх адносін, а часам і выбудоўванне іх наноў. Здараецца так, што і за шэсць месяцаў зрабіць гэта не атрымліваецца.

Як кіраўнік я разумею, што псіхолаг у прытулку — гэта галоўны спецыяліст, які арганізуе работу па ліквідацыі прычын сямейнага недабрабыту зыходзячы з індывідуальных асаблівасцей кожнай сям’і.

— Ці заўсёды работа з бацькамі прыносіць станоўчы вынік?

— На жаль, не. Для дасягнення станоўчага выніку работа павінна быць узаемнай. Не атрымаецца якаснай работы і без матывацыі. Бацькі не заўсёды настроены на змяненні. Напэўна, самае цяжкае, гэта калі трэба сказаць дзіцяці пра тое, што яно не зможа вярнуцца дадому, бо бацькі не змаглі вырашыць свае праблемы, яны не справіліся. У гэты момант для маленькага чалавека свет разбураецца другі раз. Шэсць месяцаў ён жыў чаканнем паехаць дадому.

Мы заўсёды праважаем тых, хто ад’яз­джае дадому, радуемся, што ў бацькоў усё атрымалася, што мы разам спрацавалі і справіліся з крызіснай сітуацыяй у сям’і. Гэта наша маленькая перамога. У нас у прытулку ходзіць маленькі жарт: мы гатовы застацца без работы, толькі каб ва ўсіх дзяцей была сям’я.

— Алена Алегаўна, ці здараецца так, што дзецям усё ж лепш не вяртацца ў сям’ю?

— Так, на жаль, таксама здараецца. Дадому не вяртаюцца дзеці, якія падвергліся гвалту і жорсткаму абыходжанню ад рук блізкіх або па іх маўклівай згодзе. Вельмі часта ахвярамі гвалту становяцца менавіта непаўналетнія. Мы сутыкаліся з сітуацыямі, калі гвалт здзяйсняўся, а адзін з бацькоў ці блізкі сваяк замоўчваў гэта. Дзіця не можа знаходзіцца ў такой сям’і. Сям’я — гэта месца, дзе мы, дарослыя, гарантуем бяспеку нашым дзецям. Гэта наша з вамі адказнасць за іх жыццё.

Сёння наш цэнтр праводзіць актыўную работу з бацькамі па асвятленні вызначанай праблемы. Мы выходзім на бацькоўскія сходы, расказваем пра прычыны і наступствы гвалту, пра тое, як можна распазнаць прыкметы здзейсненага злачынства ў дачыненні да непаўналетніх. Вядома, гэта вельмі складаная тэма, але, як паказвае практыка, такая інфармацыя з вуснаў псіхолага патрэбна бацькам.

Источник: https://nastgaz.by